Konsekwencje zakłóceń funkcji słuchowej
Rozumienie mowy jest uwarunkowane dobrym rozwojem funkcji słuchowej. Stąd też tak duże znaczenie przypisuje się jej doskonaleniu. Ćwiczenia słuchowe są jednym z zakresów działań wspomagających rozwój mowy dziecka. Mają różnorodny charakter, gdyż percepcja mowy wymaga wielu umiejętności, które dziecko osiąga stopniowo w trakcie rozwoju.
Otoczenie, zwłaszcza planowo organizowane, dostarcza wielu naturalnych okazji do ich doskonalenia. Jako etap przygotowawczy traktuje się koncentrację na dźwiękach niewerbalnych. Dziecko uczy się skupiać uwagę na wrażeniach słuchowych, uczy sie je analizować. Rozpoznaje czy dźwięk jest, czy go nie ma. Rozpoznaje jego cechy takie jak, natężenie, wysokość, długość, czy tez rytm ciągów dźwiękowych. Uczy się różnicować, to znaczy określać, czy słyszane dźwięki są takie same, czy różne. Następnie identyfikuje je, czyli wskazuje który spośród nich usłyszało. Nadaje im znaczenie. Te doświadczenia, spontaniczne i zdobywane w sposób nieświadomy, są pomocne w doskonaleniu odbioru dźwięków mowy. Rodzice mogą tutaj w sposób celowy pomagać w organizacji spostrzeżeń dziecka poprzez zwracanie jego uwagi na wrażenia słuchowe pochodzące z otoczenia oraz zachętę do ich identyfikacji, np.: głosy zwierząt, silnik samochodu lub warkot samolotu, odgłosy odbiegające z kuchni, itp. Mogą także organizować zabawy oparte na postrzeganiu cech dźwięków, np.: odtwarzanie liczby uderzeń, tworzenie układów z klocków odpowiadających wysokości lub długości sygnału: dźwięk długi, dźwięk krótki, krótki dźwięk wysoki lub długi dźwięk niski.
Ćwiczenia te pomagając w koncentracji na dźwiękach i ich cechach pomagają również w różnicowaniu takich cech wypowiedzi jak akcent, rytm, intonacja, tempo. W pracy z małym dzieckiem zawsze podkreśla się znaczenie zajęć rytmicznych, które służą między innymi właśnie doskonaleniu funkcji słuchowej, są więc ważne także ze względu na rozwój mowy. Ćwiczenia wykorzystujące bodźce niewerbalne są etapem wstępnym do ćwiczeń słuchu mownego.
Podstawą rozumienia mowy dźwiękowej, oprócz dobrze funkcjonującego słuchu fizjologicznego, jest słuch fonematyczny czyli umiejętność rozróżniania ,najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów (np. „a” od „o”, „s” od „sz”). Umiejętność ta umożliwia też rozróżnianie wyrazów, które zbudowane są z fonemów danego języka. Słuch fonematyczny jest także umiejętnością utożsamiania różnych wymówień głoski, np. głoska „l” bywa wymawiana głośniej, ciszej lub szeptem, głosem męskim lub żeńskim, bardziej lub mniej wyraziście.
Konsekwencje niedokształcenia lub zaburzenia słuchu fonematycznego są różne, zależne od stopnia nasilenia. Nieznaczne niedokształcenie przejawiające się trudnościami w rozróżnianiu pewnych opozycji powoduje brak stabilnych wzorców słuchowych głosek oraz wyrazów, a w efekcie trudności w rozróżnianiu wyrazów podobnych brzmieniowo, różniących się jedną cechą dystynktywną np. głoska „b” w wyrazie „bułka” zostanie zamieniona na głoskę ”p” i wówczas powstanie wyraz o zupełnie innym znaczeniu - „półka. Najczęściej dotyczy to właśnie opozycji dźwięczna/ bezdźwięczna, opozycji miejsca artykulacji i stopnia zbliżenia narządów mowy, oraz pary ustna/ nosowa. Dziecko może więc nie wiedzieć czy usłyszało wyraz „domek” czy „Tomek”; „dama” czy „tama”; „nas” czy „nasz”, itp.
Pełna sprawność słuchu fonematycznego wymagana jest dla opanowania systemu fonologicznego. Produkcję fonemów wyprzedza bowiem ich percepcja. Brak stabilnych wzorców słuchowych głosek utrudnia tworzenie wzorców kinestetyczno - ruchowych. W efekcie dziecko może mieć kłopoty w opanowaniu poprawnej wymowy głosek nieróżnicowanych słuchowo. Może zastępować je innymi lub mylić je. Wzorce artykulacyjne powstają bowiem pod kontrolą słuchu fonematycznego.
Znaczne niedokształcenie słuchu fonematycznego utrudnia rozwój mowy dziecka i znacznie go opóźnia. Całkowity brak rozwoju słuchu mownego, którego wynikiem jest brak rozwoju mowy, występuje rzadko. Częstszym zjawiskiem jest zaburzenie mowy spowodowane częściową lub całkowitą utratą słuchu fonematycznego (afazja akustyczna)
Zaburzenia mowy mogą występować także wtedy, gdy dziecko przejawia deficyty w zakresie pamięci słuchowej. Nie jest w stanie utrzymać w pamięci kilku elementów odbieranych drogą słuchową, w konsekwencji ma znaczne problemy w powtórzeniu wszystkich składników wypowiedzi. Przejawia także trudności w rozumieniu mowy, gdyż istotne dla zrozumienia tekstu człony mogą nie zostać zapamiętane i w efekcie pominięte. Brak stabilnych wzorców słuchowych wyrazów pociąga za sobą niemożność wytworzenia ich poprawnych wzorców ruchowych. Utrudnione jest wówczas, a w wyjątkowo ciężkich przypadkach wręcz uniemożliwione wypowiadanie. Zamiast słowa „elementarz” powstaje „emelentarz", „lokomotywa” zamieniana jest na „lomokotywę”. Oprócz zmiany kolejności sylab lub głosek dziecko może je opuszczać lub dodawać.
Kłopoty z zachowaniem liczby i kolejności elementów w wyrazie często zaczynają niepokoić dopiero wtedy, gdy powodują kłopoty w słuchowej analizie i syntezie, która to jest podstawą w nauce czytania i pisania.
Na koniec propozycje ćwiczeń kształtujących pamięć słuchową, uwagę i koncentrację.
Zabawy wprowadzające sekwencje i rytmy:
• „głuchy telefon” (do tej zabawy wystarczą 2 osoby) - powiedz dziecku do ucha coś miłego, śmiesznego, nielogicznego, użyj fragmentu wierszyka, wyliczanki, rymowanki, zadaj zagadkę i poproś, by dokładnie powtórzyło to, co usłyszało, lub podało odpowiedź czy wypowiedziało dalszy ciąg do Twojego ucha;
• „numery” - ucz dziecko ważnych danych liczbowych – numerów telefonów do rodziców i dziadków, dat urodzin najbliższych członków rodziny, numerów alarmowych /od nich warto zacząć tego typu zabawy/. Dzięki wielu powtórzeniom dziecko zyska dwie nowe umiejętności – po pierwsze, w razie potrzeby będzie potrafiło podać ważne numery telefonów /np. w sytuacji zagubienia się/, po drugie dziecko wyćwiczy pamięć;
• „miś w teczce na wycieczce” - zaproponuj dziecku zabawę z misiem – zacznij od zdania: Pakował się miś na wycieczkę i zabrał w swoją teczkę........wymieniamy na zmianę z dzieckiem kolejne przedmioty, które mogły się znaleźć w teczce, pamiętając, by każdorazowo powtarzać całe zdanie:
a/ Pakował się miś na wycieczkę i zabrał w swoją teczkę: kanapki
b/ Pakował się miś na wycieczkę i zabrał w swoją teczkę: kanapki i wodę w butelce
c/ Pakował się miś na wycieczkę i zabrał w swoją teczkę: kanapki i wodę w butelce i chusteczki …...itd.
Zdanie od którego zaczniemy zabawę, może brzmieć również inaczej, np. Na stole w moje urodziny będzie.......itp.
Ćwiczenia spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej:
• „kolory” - spytaj dziecko, jaki kolor najbardziej lubi. Jego nazwa będzie umownym znakiem, na który dziecko będzie reagowało w ustalony sposób, ilekroć ją usłyszy wśród wszystkich wymienianych przez nas kolorów. Stopniowo utrudniaj zadanie, dodając do kolorów rzeczowniki, np. zielona trawa, błękitne niebo itp.;
• „wymienianki”- wymieniaj w różnym tempie nazwy wszystkich części swojego ciała, jednocześnie je wskazując. Poproś, by dziecko wskazywało je na sobie. Pomyl się od czasu do czasu i mówiąc „nos” wskaż np. kolano;
• „hałasy” - posadź lub połóż dziecko na środku pomieszczenia. Poproś, by zamknęło oczy. Za pomocą różnych przedmiotów z otoczenia wytwarzaj różne odgłosy. Dziecko powinno wskazać ręką, z której strony dany hałas odchodzi, i spróbować określić jego źródło;
• „muzykanci” - wystukaj, wytup, wyklaskaj dziecku krótki rytm lub melodyjkę i poproś, by powtórzyło je najdokładniej jak potrafi
• „obrazki” - poproś by dziecko przypatrywało się uważnie przez 25-30 sekund jakiejś ilustracji ( np. z książeczki lub z gazetki dla dzieci). Potem schowaj obrazek i zadaj dziecku jak najwięcej pytań na jego temat. Za każdą poprawną odpowiedź dziecko otrzyma punkt.
• „słowa i słówka” - wyrecytuj dziecku wierszyk : Każda mądra sówka zapamięta mądre słówka......, następnie wymień co najmniej cztery słowa, które dziecko powinno powtórzyć w takiej samej kolejności wraz z treścią wierszyka na początku. Najprostsze zadania zawierają wyrazy z tej samej kategorii, np. zwierząt, przyborów do mycia lub zaczynające się od tej samej głoski. Najtrudniejsze ciągi złożone są ze słów niepowiązanych ze sobą w żaden sposób i mających na początku różne głoski.
Zadania ćwiczące jednocześnie kilka sfer /pamięć, uwagę i koncentrację/
• „słyszę-widzę” - opisuj dziecku konkretny przedmiot w Waszym najbliższym otoczeniu /wymieniając jak najwięcej jego cech/. Dziecko po odgadnięciu przedmiotu powinno wypowiedzieć jego nazwę i ponownie opisać wszystkie wymienione przez nas cechy;
• „A-Ż” - zachęć dziecko, by pobawiło się słowami. Formułuj zdania typu:
a/ wymień wszystkie przedmioty w pokoju, których nazwa zaczyna się od głoski.....;
b/ wymień wszystkie przedmioty, które są większe niż krzesło przy stole
c/ wymień wszystkie przedmioty, które leżą w pokoju, ale nie leżą na podłodze
d/ podaj wyraz, którego pierwsza głoska jest ostatnią głoską wyrazu poprzedniego
Pracujmy z dzieckiem systematycznie i wykorzystujmy sytuacje codzienne. Pozwólmy, by dziecko miało okazję zaprezentować swoje umiejętności: śpiewając, recytując, rysując. Chwalmy je za postępy i efekty. Cieszmy się razem z dzieckiem z efektów jego pracy.
Elżbieta Mudlaf-Krupok
